احیاگر معروف

امر به معروف ونهی ازمنکردر فتواهای حضرت امام خمینی ره

1 - اهمیت امر به معروف ونهی از منکر

امر به معروف ونهی ازمنکر مهمترین واجبات واشراف آنهاست . فرائض دینی به سبب امر به معروف و نهی از منکر استوار می گردد.

وجوب امر به معروف و نهی از منکر از ضروریات دین است . منکر امر به معروف و نهی از منکر اگر توجه به لوازم آن داشته باشد، کافر است.

در آیات و روایات بسیاری با عبارات مختلف ، بر اهمیت این واجب شرعی تاکید شده است ، تا آنجا که فرموده اند: خداوند با مومن ضعیف که دین ندارد غضب دارد، سوال شد که مومن ضعیف بی دین کیست؟ حضرت فرمود: آنکس که امر به معروف و نهی از منکر را ترک کند.

2 - تعریف معروف و منکر

آنچه را عقل و شرع ، نیکو می داند معروف می نامند که در دایره احکام تکلیفی همان واجبات است. آنچه را عقل و شرع ناپسند می داند منکر می نامند، و در احکام تکلیفی حرام و مکروه می باشد.

3 - اقسام امر به معروف و نهی از منکر

امر به انجام واجبات و جلوگیری از محرمات واجب است و امر به انجام مستحبات و نهی از انجام مکروهات ، مستحب است.

4 - امر به معروف و نهی از منکر واجب کفائی است

امر به معروف و نهی از منکر واجب کفائی است که اگر به قدر کفایت به انجام آن اقدام کنند ، از دیگران ساقط می شود و اگر همه کس آن را ترک کرده باشند، چنانچه شرایط آن موجود باشد، همه ترک واجب کرده اند.

در موارد زیر وجوب امر به معروف و نهی از منکر ساقط نمی شود:

1 - اگر در امر به معروف و نهی از منکر ، نیاز به اقدام گروهی باشد ، و عده ای اقدام کرده ، ولی مقصود حاصل نگردد ، در این صورت از دیگران ساقط نمی شود.

2 - عده ای به انجام آن اقدام نمایند ولی کافی نباشد.

3 - فرد یا افرادی به انجام آن اقدام نمایند ولی تاثیر نکند و فرد یا افراد دیگر احتمال تاثیر بدهند، در صورتی که برای آنها شرایط موجود باشد ، باید اقدام کنند.

4 - احتمل و گمان به اینکه دیگری به انجام امر به معروف و نهی از منکر اقدام می نمایند ولی می داند تا کنون اقدام نکرده است کافی نیست ، بنابراین چنانچه یقین ندارد که کسی امر یا نهی کرده و یا نه؟ واجب است اقدام کند.

5 - اگر یقین یا گمان دارد که دیگری به انجام امر به معروف و نهی از منکر اقدام کرده ، بر او واجب نیست، ولی اگر بر خلاف آن معلوم شود، واجب است اقدام کند.

6 -  چنانچه موضوع واجب یا منکر از بین رود ، امر یا نهی واجب نیست، مثل آنکه ، برای حفظ جان فردی می بایست نهی از منکر کند ، ولی آن شخص از دنیا رفت.

5 - تعارض امر و نهی

1 - چنانچه امر به معروف یا جلوگیری از منکر متوقف بر انجام کار حرام می باشد، یعنی تا حرامی را مرتکب نشود ، نمی تواند جلوی منکر را بگیرد ، یا واجب را به انجام رساند ، مثلاً تا دروغی نگوید ، نمی تواند از نزاع وخونریزی جلوگیری کند ، باید بین آن دو مراعات اهم را بنماید ، یعنی هر کدام که مهمتر است انجام دهد ، مثلاً اگر می تواند با ارتکاب یک دروغ از قتل انسان جلوگیری کند ، چون حفظ جان انسان مهمتر است ، باید این کار را انجام دهد .

2 - چنانچه امر به معروفی ونهی از منکری در بین باشد ، وانسان قدرت بر انجام یکی از آنها را داشته باشد، در صورتی که هر دو از نظر اهمیت مساوی هستند ، باید به یکی از آنها ( هر کدام که بخواهد ) عمل کند ، وچنانچه یکی از آنها دارای اهمیت بیشتری است باید همان را انجام دهد .

چندمساله

1 - در امر به معروف ونهی از منکر قصدقربت شرط نیست ، بلکه غرض از این واجب انجام معروف وترک منکر است ولی اگر قصد قربت کند ، دو پاداش دارد .

2 - در وجوب نهی از منکر ، فرقی بین گناه بزرگ (معصیت کبیره ) و گناه کوچک (معصیت صغیره) نیست ، پس اگر کسی مرتکب معصیت صغیره هم بشود، نهی او واجب است.

3 - اگر شخصی به قصد انجام کار حرام مقدمات آن را شروع کند ، پس اگر :

الف :  می داند به انجام آن موفق می شود واجب است او را نهی کند.

ب : میداند به انجام آن موفق نمی شود نهی از منکر واجب نیست مگر از آن باب که مقدمه حرام هم منکر است و یا جرات کردن بر انجام حرام هم معصیت است وباید جلوگیری شود.

ج : نمی داند بها نجام آن موفق می شود یانه ؟ حکم ( ب ) را دارد .

6 - شرائط وجوب امر به معروف ونهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر با وجود بعضی شرایط واجب می باشد ، که در صورت نبود آنها ، تکلیف ساقط است وآن شرایط عبارت است از :

1 - کسی که امر یا نهی می کند ، بداند آنچه ، او انجام می دهد حرام است وآنچه را ترک کرده ، واجب است ، پس بر کسی که جاهل به معروف یا منکر است واجب نمی باشد .

2 - احتمال بدهد امر یا نهی او تاثیر دارد ، بنابراین اگر میداند تاثیر ندارد و یا شک دارد ، امر ونهی واجب نیست .

3 - شخص گناهکار اصرار بر ادامه کار خود داشته باشد، پس اگر معلوم شودگناهکار ، بنای ترک عمل وعدم تکرار آن را دارد و یا موفق به تکرار نمی شود واجب نیست .

4 - امربه معروف ونهی از منکر ، موجب مفسده ای نباشد، مگر در مواردی که در اسلام از اهمیت زیادی برخوردار است.

توضیح شرایط

الف :  علم به معروف ومنکر (شرط اول )

1 - فراگیری شرایط امر به معروف ونهی از منکر وموارد وجوب و عدم آن وجواز وعدم آن واجب است ، تاآنکه در امر ونهی مرتکب خلاف نشود.

2 - اگر شخصی در موردی که امر یا نهی جایز نیست ، امر ونهی کند ، بردیگران واجب است او را از این کار باز دارند، (چون این عمل خود نوعی منکر است )

3 - اگر احتمال دهد که انجام دهنده منکر جاهل به حکم باشد ، ومساله مورد اختلاف نظر فقهاء نباشد ، واجب است او را امر ونهی کند ، بخصوص اگر جاهل مقصر باشد واحتیاط آن است که ابتدا حکم را به او یاد دهد ، سپس او را نهی کند، به خصوص اگر جاهل قاصر باشد .

در این موارد امر ونهی واجب نیست

1 - آنچه را مکلف انجام داده یا ترک کرده است ازمسائلی است که نظر فقهاء درآن متفاوت است وبداند یا احتمال دهد که آنچه را انجام می دهد یا ترک می کند ، نزد او جایز است . ( مثل بازی با شطرنج بدون برد وباخت که ممکن است در نظر او از ابزار قمار نباشد . )

2 - اگر انجام دهنده ، جاهل به موضوع باشد ، یعنی حکم را میداند ولی نمی داند این مورد از موارد آن حکم است ، نهی کردن او و آگاه کردن او به موضوع واجب نیست . مثل آنکه میداند غنا حرام است ولی نمی داند ، این صدا  هم غناست و به آن گوش میدهد ویا میداند شراب حرام است ولی نمیداند مایعی که می نوشد شراب است . مگر آنکه آن عمل از چیزهائی باشد که شارع مقدس بدان اهمیت بسیار می دهد مانند کشته شدن انسان بی گناه ، در این صورت نهی از منکر واجب است.

3 - اگر امر یا نهی موجب توهین به مذهب باشد ، هر چند خود او توهین نداند ولی در نظر عده ای ، امر یا نهی در این مورد توهین به حساب آید ، جایز نیست . مگر انکه مورد امر ونهی از موارد مهم باشد .

ب : احتمال تاثیر (شرط دوم )

1 - اگر میداند ، امر به معروف یا نهی از منکر موثر است امر ونهی واجب است .

2 - اگر می داند امر ونهی تاثیر نمی کند امرو نهی واجب نیست.

3 - احتمال می دهد امر به معروف ونهی از منکر موثر باشد امر و نهی واجب است .

4 - دو نفر عادل شهادت میدهند که امر ونهی امروزی اثر ندارد ولی خودش احتمال می دهد موثر واقع شود واجب است امر ونهی کند.

5  - شخصی دو کار حرام مرتکب شده و یا دو  واجب  را ترک کرده است که می داند ، امر یا نهی نسبت به هر دو موثر نیست ولی نسبت به یکی از آنها احتمال تاثیر میدهد .وظیفه چنین است:

الف :  می داند نسبت به یکی (بطور معین ) موثر است ونسبت به دیگری موثر نیست، باید همان مورد را امر ونهی کند ، مثلاً می داند نماز نمی خواند و روزه هم  نمی گیرد ولی میداند اگر به هر دو امرکند به هیچ کدام عمل نمی کند ولی اگر تنها به نماز امر کند موثر است باید او را به انجام نماز امر کند.

ب : می داند نسبت به یکی از آنها (بطور غیر معین ) موثر است ، در این صورت هر کدام را مهمتر است باید عمل کند واگر هر دو مساوی است ، بین آن مخیر است به هر کدام که بخواهد، باید عمل کند.

6 - اگر احتمال بدهد که امر ونهی او در تاخیر وقوع منکر یا تسریع انجام معرو ف موثر است ، امر ونهی واجب است.

7 - اگر بداند که نهی او هم اکنون موثر نیست ، ولی می داند یا احتمال می دهد که اگر اکنون او را امر یا نهی کند ، نسبت به آینده موثر خواهد بود ، امر ونهی واجب است.

8 - اگر بداند که امر ونهی او جلوی معصیت را نمی گیرد ولی از آن می کاهد - امر ونهی واجب است و یا از معصیت مهمتری جلوگیری می شود هر چند معصیت کوچکتری انجام می شود.

7 - مسائلی که هنگام امر به معرو ف ونهی از منکر باید مراعات شود

1 - اگر بداند امر ونهی ، بدون تقاضا ونصیحت وموعظه اثر نمی کند ، واجب است که امر ونهی را با نصیحت وموعظه وتقاضا همراه کند، واگر بداند که درخواست وموعظه به تنهائی (بدون امرو ونهی) موثر است، واجب است به همین گونه عمل کند.

2 - اگر بداند یا احتمال دهد که امر یا نهی اش با تکرار موثر است ، واجب است تکرار کند.

3 - اگر بداند با احتمال دهد که نهی او در حضور جمع موثر است (نه د رتنهائی )، اگر انجام دهنده ، آن عمل را بطور آشکار انجام می دهد ، جایز ، بلکه واجب است او را در جمع نهی کند ، واگر چنین نیست ، بنابر احتیاط واجب جایز نیست.

4 - اگر بداند که امر یا نهی او نسبت به مخاطب موثر نیست ولی نسبت به فرد دیگری موثر است  ، واجب است که به اولی امر یا نهی کند ، بدان قصد که نسبت به دومی موثر باشد .

5 - اگر بداند که امر فرد خاصی نسبت به وی موثر است ، واجب است که به آن فرد امر کند تا او را بدان کار وادارد.

6 - اگر فردی طوری است که اگر او را نهی کند ، آن عمل را تکرار می کند ولی چنانچه او را امر کند ترک می کند، در صورتی که محذور دیگری در بین نباشد ، واجب است او را  امر کند.

7 - اگر تاثیر امر ونهی متوقف بر ارتکاب حرام یا ترک واجب باشد ، جایز نیست و وجوب  ساقط است ، مگر آنکه مساله از امور بسیار مهمی باشد که شارع مقدس راضی به تخلف از آن نباشد ، مثل قتل انسان بی گناه ، ولی آنچه را برای نهی از قتل مرتکب می شود بدین اهمیت نباشد مثل اینکه برای جلوگیری ازقتل انسانی ،لازم باشد وارد خانه دیگران شود.

8 - اگر بداند که امر ونهی در صورتی موثر است که به او اجازه ترک واجب یا ارتکاب حرام دیگری را بدهد . مساله چند صورت دارد :

الف : اگر هردو مساوی هستند ،جایز نیست وامر ونهی هم واجب نیست .

ب :آنچه را اکنون مرتکب می شود یا واجبی را که ترک می کند مهمتر است ، مثل قتل انسان بی گناه ، اجازه دادن جایز است.

ج : انچه که اجازه انجام آن را می خواهد مهمتر است ، جایز نیست و وجوب امر ونهی هم ساقط است.

ج – بنای بر استمرار گناه (شرط سوم)

1 - اگر میداند که انجام دهنده آن عمل ، بنای ترک آن را دارد امر ونهی واجب نیست .

2 - اگر نشانه های ترک عمل از وی ظاهر شود و از آن ، نشانه های یقین حاصل شود که تکرار نمی کند ، امرونهی واجب نیست.

3 - اگر پشمانی و توبه از او آشکار شد ، امر ونهی واجب نیست .

4 - اگر نشانه ای که موجب گمان به ترک عمل می باشد از وی ظاهر شد ، امر ونهی واجب نیست.

5 - اگر قبلاً بنای تکرار عمل را داشته است ولی اکنون معلوم نیست که قصدش باقی است یا نه ؟ بنا بر احتیاط واجب باید او را نهی کرد.

6 - مراد از استمرار ، مداومت بر انجام کار نیست بلکه ارتکاب آن عمل است ، هرچند یکبار دیگر باشد ، پس اگر یکبار نماز را ترک کرد و بار دیگر هم بنای ترک دارد ، امر به معروف واجب است.

7 - توبه از گناه  واجب است ، پس اگر معصیتی مرتکب شود واجب است فوراً توبه کند، واگر توبه از او ظاهر نشد ، امر او به توبه واجب است ، وهمچنین اگر شک دارد توبه کرده است یا نه ؟ واین غیر از نهی گناه است که انجام داده است ، پس اگر می داند که بنای استمرار آن گناه را ندارد ولی توبه هم نکرده ، باید او ر به توبه از گناهی که مرتکب شده امرکند.

8 - اگر از حال او اطمینان حاصل شد و یا از راه دیگری معلوم شد که بنا دارد معصیتی را مرتکب شود ، هر چند هنوز هم مرتکب نشده، جلوگیری از او واجب است.

د : امرونهی موجب مفسده نباشد (شرط چهارم)

در این موارد امرو نهی واجب نیست :

1 - بداند که نهی او سبب ضرر جانی و یا آبروئی یا مالی قابل توجهی به خودش یا نزدیکان و یاران وهمراهان و یا سایر مومنان می شود.

2 - اگر نهی او سبب ضرر فعلی نیست ولی در آینده ضرری به او می رسد ، واجب نیست .

چندمساله

1 - اگر بر پاداشتن واجب یا جلوگیری از منکر متوقف بر صرف مال باشد ، چنانچه در حرج ومشقت واقع نمی شود ،خوب است که صرف کند ، ولی اگر مورد امر ونهی از مسائلی است که دراسلام اهمیت بسیار دارد ، بذل مال هم واجب است.

2 - اگر معروف یا منکر ، از اموری است که در اسلام از اهمیت بسیار برخوردار است ،مانند حفظ جان عده ای از مسلمانان ، وهتک نوامیس آنان یا محو آثار اسلام و... باید مراعت اهمیت بشود ، وهر آنچه که لازم است از بذل مال وجان و هرچه اهمیت کمتری از آن موضوعات دارد ، صرف بشود.

3 - اگر بدعتی دراسلام واقع شود وسکوت دانشمندان دینی و رهبران مذهبی ، سبب هتک اسلام و ضعف عقاید مسلمانان شود، بر آنها واجب است که به هر وسیله ممکن نهی از منکر کنند ، هرجند بدانند موثر واقع نمی شود.

8- مراتب امر به معروف و نهی از منکر

برای امر به معروف ونهی از منکر مراتبی است که اگر با عمل به مرتبه پایین تر مقصود حاصل شود عمل به مرتبه بعدی جایز نیست، وآن مراتب بطور اختصار چنین است:

الف: با معصیت کار، طوری عمل شود که بفهمد به سبب ارتکاب معصیت با او اینگونه عمل می شود مثل اینکه از او رو برگرداند یا با چهره عبوس با او برخود کند و یا ترک مراوده و رفت و آمد کند.

ب: امر و نهی با زبان ، یعنی به کسی که واجبی را ترک کرده است دستور دهد که واجب را بجا آورد و به معصیت کار دستور دهد که معصیت را ترک کند .

ج: استفاده از زور و جبر برای جلوگیری از منکر و اقامه واجب .

چند مساله

1 - اگر ترک معاشرت با معصیت کار سبب ترک معصیت به طور کلی نیست ولی سبب تخفیف آن می باشد ، باید ترک معاشرت کند ، و این در صورتی است که با عمل  به دو مرتبه بعد  مقصود حاصل نمی شود .

2 - اگر گنا هکار ترک معصیت نمی کند مگر با جمع مرتبه اول و دوم، یعنی هم ترک معاشرت وهم گفتن ، واجب است ، که به هر دو مرتبه عمل کند.

3 - اگر جلوگیری از معصیت متوقف بر این باشد که دست او را بگیردد و یا او را از محل معصیت بیرون ببرد و یا ابزار را از دست وی بگیرد ،واجب است به همین نحو عمل نماید .

4 - از بین بردن اموال معصیت کار جایز نیست مگر آنکه جلوگیری از معصیت متوقف بر آن باشد ، که در این صورت اگر اموال او را تلف کند ، ضامن نیست.

5 - اگر جلوگیری از معصیت متوقف باشد بر زندان کردن معصیت کار واجب است به همین گونه عمل کند ، ولی از مقدار لازم نباید تجوز کند – مثلاً اگر یک روز او را در جایی حبس کند معصیت را ترک می کند نباید بیشتر از آن طول بدهد .

6 - اگر جلوگیری از معصیت متوقف بر کتک زدن گناهنکار باشد جایز است، ولی باید زیاده روی نشود وبهتر است ازمجهتد جامع الشرایط اجازه بگیرد.

9 - اذن حاکم شرع در امر به معروف ونهی از منکر

 اگر جلوگیری از معصیت حاصل نمی شود مگر با مجروح کردن و یا کشتن معصیت کار ، جایز نیست مگر با اجازه مجتهد جامع الشرایط ، با وجود شرائط آن ، مگر آنکه منکر از اموری است که شارع مقدس به آن اهمیت بسیار می دهد و به هیچ وجه راضی به انجام آن نیست ، واجب است جلوگیری از آن به هر نحو که ممکن باشد ، هر چند با جرح وقتل گناهکار – مثل آنکه کسی بخواهد شخصی را به ناحق بکشد.

10 – آداب امر به معروف ونهی از منکر

سزاوار است امر به معروف ونهی از منکر اینگونه باشد :

1 - در امر ونهی مانند طبیب دلسوز وپدری مهربان باشد .

2 - در امرو نهی مصلحت طرف را در نظر بگیرد.

3 - امر ونهی او لطف و رحمتی بر معصیت کار و برامت اسلامی باشد .

4 - قصد خود را خالص کند و تنها برای رضای خداوند اقدام کند وعمل خود را از هر گونه وسوسه و برتری جوئی پاک کند.

5 - خود را پاک ومنزه نداند ، چه بسا همان شخصی که اکنون خطائی از او سر زده است ، دارای صفات پسندیده ای باشد ،که مورد محبت الهی است ، هر چند این عمل او هم اکنون ناپسند و مورد غضب الهی باشد.

الهم اجعلنا من الذین یامرون بالمعروف وینهون عن المنکر

منبع:سایت ستاداحیای امربه معروف ونهی از منکرخراسان رضوی