احیاگر معروف

دیدگاه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای درباره سعدی شیرازی

سعدی؛ حافظ هویت ملی و دینی ایران

 حضرت آیت‌الله خامنه‌ای: «اینکه شما [شاعران] دیدید شعرتان ارتقاء پیدا کرده و توانایی‌تان بالا رفته و محصول کارتان یک محصول برجسته‌ای است، شما را قانع نکند؛ برای خاطر اینکه شما همچنان با حافظ فاصله دارید، با سعدی فاصله دارید، با نظامی فاصله دارید. اعتقاد من این است که دوره‌ی ما میتواند سعدی‌آفرین باشد؛ میتواند.» ۱۴۰۳/۱۲/۲۵

«امین»؛ بخش شعر و ادب فارسی رسانه KHAMENEI.IR به‌مناسبت روز اول اردیبهشت ماه، سالروز بزرگداشت سعدی و روز نثر فارسی، ویژگی‌های سعدی و سخن او را براساس بیانات رهبر انقلاب اسلامی تشریح کرده است.

سعدی، شاعر و نویسنده‌ی بزرگی است که بزرگداشت او بزرگداشت اخلاق، حکمت و معرفت است؛ به ویژه آنکه انقلاب اسلامی برای ترویج و تحقق همین ویژگی‌ها بنا شده است. این مهم، در سالهای کنونی که «گام دوم انقلاب اسلامی» به شمار می‌رود ضرورت دوچندانی پیدا می‌کند؛ چرا که اخلاق و معنویت، از مهمترین مؤلفه‌های گام دوم انقلاب اسلامی(۱) است و هنرِ ادب پارسی و شعر و نثر سعدی، می‌تواند نقش مهمی را در تحقق آن ایفا کند.

برای دستیابی به این هدف، باید سعدی و ویژگی‌های او را شناخت. هویت شعر و سخنش را فهمید. سپس او را به عنوان الگوی شاعران امروز معرفی کرد و راه او را پیمود. یادداشت پیش‌رو، به دنبال کشف این مهم، در اندیشه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای است. ایشان در بیانات و کتاب‌های خود، فراوان از سعدی یاد کرده و ابعاد شخصیت او را کاویده اند. «پیوند ناگسستنی سعدی با قرآن»، «سرشاری حکمت و معنویت سعدی» و «مرزبانی سعدی از زبان فارسی» سه محور اصلی در اندیشه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای درباره سعدی است.

* پیوند ناگسستنی سعدی با قرآن

شعر و سخن سعدی به گونه های مختلف، با قرآن و حدیث پیوند دارد. «پند سعدی مایه گرفته از معارف قرآن و حدیث است.»(۱) محتوای شعر و نثر سعدی همیشه «یا از منبع وحی و گنجینه‌ی قرآن و حدیث و یا از پرتو دل و احساس صاف و بی‌غش خود او»(۲) برآمده است. این، مهمترین ویژگی سخن و شعر سعدی است.

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، خود علاوه بر استفاده از نثر و نظم سعدی در بیاناتشان، ده‌ها بار در جلسات و درس‌های تفسیری خود، به شعر و سخن سعدی استناد کرده‌اند. به طور نمونه بارها عباراتی را مانند: «دشمن چون از همه حیلتی فرومانَد، سلسله‌ی دوستی بجنبانَد!»، «اولین دشمنی که بر ایشان تاخت، خواب بود!» در شرح و تبیین برخی آیات قرآن کریم استفاده کرده‌اند.

* سخن سعدی؛ اثبات‌کننده اعجاز قرآن!

رابطه سعدی و قرآن کریم را از جنبه‌ای دیگر نیز می‌توان نگریست. توجه به سخن سعدی، یکی از روش‌های اثبات معجزه بودن قرآن کریم است. آنگاه که بشر نتواند سخنی به مانند سعدی بیاورد، به یقین نمی‌تواند سخنی مانند قرآن بیاورد. «چه بسیار کسانى که بعد از دویست سال، پانصد سال، خواستند از گلستان تقلید کنند اما نتوانستند. این‌طور نیست که هر چه زمان بگذرد حتماً سخنان فصیح‌ترى خواهد آمد؛ به‌فرض هم که بیاید این ادعاى قرآن یک ادعاى واقعى است که مى‌گوید نمى‌توانند مثل این کلمات را بیاورند.»(۳)

اعجاز بلاغی قرآن کریم را نیز می‌توان با تمثیلی به بلاغت سخنان سعدی اثبات کرد. توجه به بوستان سعدی به ما می‌فهماند که قرآن کریم در همه‌ی ابواب و جنبه‌های بلاغی به زیبایی سخن می‌گوید و هنر او به ابعاد خاصی منحصر نمی‌شود. «مثنوی سعدی که همان کتاب بوستان سعدی است و درباره‌ی مسائل حکمت آمیز حرف میزند، وقتی وارد رزم میشود که میخواهد بگوید من هم میتوانم مثل فردوسی سخن بگویم و شروع میکند به گفتن، همه‌ی کسانی که با سعدی و زبان سعدی آشنا هستند میگویند ای کاش این سخن را سعدی نگفته بود... چون سخن رزم و میدان جنگ کار سعدی نبوده ولذا اگر به همان سخنان حکمت‌آمیز در بوستان بسنده میکرد برایش بهتر بود. یا حافظ شیرازى؛ حافظ، خداوندگار زبان غزلى است و دیگر بهتر از او اصلاً معنى ندارد. آخرِ دیوان حافظ چند قصیده هم هست... دل آدم میخواهد حافظ اینها را نمیگفت، میگذاشت یک شاعر مثلاً بى‌ربطى میگفت که آدم ننگش نمیکرد که این را حافظ گفته باشد.»(۴) خلاصه اینکه هر کدام در یک میدان تبحر دارند.

اما «قرآن این جورى نیست؛ قرآن در همه‌ى بخشها [در اوج است]. آنجایى که آیات عذاب جهنّم را بیان میکند در اوج زیبایى است، درست مثل همان جایى که نعیم بهشت را دارد بیان میکند؛ آنجایى که حال کفّار را میگوید به همان زیبایى است که حال مؤمنین را دارد بیان میکند... یعنى میدانها و صحنه‌ها و ساحتهاى مختلفِ سخن و مضمون، هیچ تفاوتى [ایجاد] نمیکند در اینکه لفظ زیبا باشد.» (۵)

* سخن سعدی؛ اثبات‌کننده تدبر در قرآن!

سخن سعدی را می‌توان به عنوان تمثیلی برای ضرورت تدبر و فهم قرآن کریم نیز استفاده کرد. آنگاه که سخن بلیغی به مانند سعدی (که سخن بشر است) نیاز به تدبر و فهم دارد، به یقین سخن قرآن کریم (که سخن الهی است) نیاز به تدبر دارد. «بلاتشبیه مثل گلستان سعدى که انسان آن را مثلاً در جمعى بخواند. خوب، گلستان سعدى فارسىِ بلیغ است، مردم هم مى‌فهمند؛ اما دقائق و جزئیاتش را فقط ادبا، اهل ذوق و اهل درک بالا مى‌فهمند. حالا این را هزاران برابر بکنید. قرآن این‌جورى است.»(۶) از طرفی دیگر «معروف است که مى‌گویند گلستان را انسان در هفت سالگى مى‌خواند، در هفتاد سالگى مى‌فهمد. یعنى وقتى انسان دقت مى‌کند نکته‌ى جدیدى را... مى‌فهمد.» (۷)

این تمثیل به ما می‌فهماند که قرآن کریم این‌گونه است که هر بار خواندن آن، نکته تازه‌ای را به انسان تعلیم می‌دهد؛ لذا «قرآن تدبّر میخواهد؛ مثل هر کلامِ عمیق دیگر. مگر سخن سعدى تدبّر نمیخواهد؟ شما شعرى از سعدى را پیش دو نفر که اوّلى آدمى است مأنوس و آشنا با فکر سعدى و دومى آدمى است معمولى، بخوانید» متفاوت است. به همین صورت «اگر شما جذّابترین آیات قرآن را که یک انسان عارف از خواندنش بى‌خود میشود جلو آدمى معمولى بگذارید، ولو معنایش را هم بفهمد، همین‌طور به آن نگاه می‌کند و چیزى دستگیرش نمیشود.»(۸)

* سعدی؛ قله اخلاق و معنویت

دومین ویژگی بوستان و گلستان سعدی که متأثر از ویژگی اول است، این است که «سعدى از جهت شعر اخلاقى و شعر نصیحت و پند در قله است.»(۹) «این هنر فاخرِ فوق‌العاده برجسته، همیشه در خدمت اخلاق، در خدمت تعلیم، در خدمت تعهّد [است]؛ از اوّل تا آخرِ بوستان این‌جورى است؛ [یعنى] هنر شعر در خدمت اخلاق است.»(۱۰)

فردوسی، حکیم است و حافظ، حافظ قرآن کریم. سعدی، پند قرآنی دارد و جامی و صائب و بیدل، پر از معارف ناب دینی هستند. اشعار تمام این بزرگان لبریز از حکمت و معرفت و معنویت است. «در واقع باید گفت پیامبران شعر فارسى، اینها هستند.»(۱۱) ویژگی سعدی و شاعرانی مانند او «تولید سرمایه‌هاى معرفتى و معنوى است... کتابشان پُر از حقایق و معارف حِکمى و معنوى است... شعر فارسى، در طول زمان حاملِ حکمت بوده، حاملِ معرفت بوده، سرمایه‌هاى معنوىِ ما را حفظ کرده و بر آنها افزوده.»(۱۲) نکته مهم اینکه «این سرمایه‌سازى و پاسدارى سرمایه در سخت‌ترین شرایط هم اتّفاق افتاده؛ مثلاً در تاخت‌وتاز مغول... یعنى وقتى است که کشور در شرایط سخت تاخت‌وتاز بیگانگان قرار داشته، همه چیزِ کشور تحت تأثیر این بوده، امّا معرفت و شعر و معنویت متوقّف نشده.»(۱۳)

سعدی و مانند او در این ویژگی نیز الگویی برای شاعران امروزی هستند؛ چرا که امروز نیز «آن تاخت‌وتازى که زمان مغولها اتّفاق افتاد دارد تکرار میشود. البتّه نوع تاخت‌وتاز این مغولهاى جدید، مغولهاى کراوات‌بسته و پاپیون‌زده و ادکلن‌زده و کت و شلوارپوشیده، با آن مغولها تفاوت دارد، امّا تاخت‌وتاز است، دارند تاخت‌وتاز میکنند.»(۱۴) شاعر امروزی نیز باید دشمن شناس باشد و در این دوران تاخت و تاز مغولان مدرن، معرفت افزایی و معنویت سازی داشته باشد. شاعر انقلابی به مانند سعدی ظلم ستیز است؛ همانگونه که سعدی«گوهر آسمانی سخن را در پای اهریمنان زمانه نریخته و تیغ ستم را بدان صیقل نداده.»(۱۵)

خلاصه اینکه «اگر بناست شعر محتوائی داشته باشد، بهترین محتواها همین محتواهای شعر دینی و شعر مذهبی است... البته انسان وقتی به تاریخ شعر نگاه میکند، میبیند این تقید و احتیاط به وسیله‌ی شاعران ما در طول تاریخ به کار نرفته... آن را در یک معانی مبتذلِ احساسی و شهوانی به کار بردند. اینها در واقع اسراف است.»(۱۶) اما شاعران بزرگی مانند سعدی، حافظ، صائب و دیگران از این قریحه به نحو حداکثری در اخلاق و معنویت استفاده کردند.

* سعدی؛ مرزبان زبان فارسی

ویژگی دیگر بوستان و گلستان سعدی این است که از زبان فارسی به عنوان هویت ملی و دینی حفاظت می‌کند. «واقعاً این یک هنر است که انسان هم درست حرف بزند، هم بعد از هفتصد سال، وقتى که غزلش را و گلستانش را و بوستانش را میخوانید، بفهمید؛ شما هیچ مشکلى ندارید. خیلى عجیب است! حافظ هم همین‌جور!... باید این جورى حرف زد. این کدام زبان است امروز؟ البتّه ما زبان سعدى را توصیه نمیکنیم، زبان حافظ را توصیه نمیکنیم، زبان فصیح امروز را توصیه میکنیم.»(۱۷]

اساساً «واژه‌سازى براى زبان و پیش بردن و ترقى دادن زبان، یک امر بسیار مهم است. به نظر من، هنر بزرگ کسانى مثل سعدى یا حافظ یا فردوسى این است که هفتصد سال پیش یا هزار سال پیش، طورى حرف زدند که ما امروز وقتى‌که آن سخنان را باز مى‌گوییم، اصلاً احساس غربت و وحشیگرى نمى‌کنیم؛ اصلاً زبان، زبان امروز است؛ یعنى حقیقتاً مى‌شود گفت که هزار سال جلوتر از زمان خودشان حرف زدند. یقیناً مردم زمان سعدى، به رسایى و شیوایى «بوستان» حرف نمى‌زدند؛ نثر آن دوره‌ها در اختیار ماست و داریم مى‌بینیم. «بوستان» یا «گلستان»، این‌طور سلیس و روان و شیواست. امروز وقتى‌که انسان شعر آن زمان را مى‌خواند، مثل این است که دو نفر دارند با زبان شیرین فارسىِ امروز باهم حرف مى‌زنند... باید زبان را پیش برد؛ یعنى همچنان که آن‌ها جلوتر از زمان خودشان حرکت کردند، ما هم باید حرکت کنیم.»(۱۸)

* سعدی؛ الگوی شاعر تراز انقلاب اسلامی

هدف انقلاب اسلامی تحقق مکارم اخلاق و ارزشهای معنوی در جامعه و ساخت تمدن نوین اسلامی است. هنر می‌تواند نقش مهمی در رسیدن به این اهداف ایفا کند. در حقیقت «ادبیات و هنر به عنوان زبانی برای تعبیر بالاترین اندیشه‌های اسلامی در سراسر تاریخ اسلام جایگاهی ممتاز داشته و امروز نیز باید داشته باشد.»(۱۹) اساساً «گذشته‌ی ادب و هنر ما، میراث ارزشمندی است که باید ادبیات انقلاب را مایه توان ببخشد.»(۲۰) با این توصیف، می توان سعدی را الگویی برای تربیت شاعر تراز انقلاب اسلامی دانست؛ لذا بزرگداشت او باید «راه بهره‌جویی نسل انقلابی امروز از این گنجینه‌ی قیمتی را هموار سازد.»(۲۱)

برای الگو قرار دادن سعدی و پیمودن راه او، سه وظیفه مهم بر عهده شاعران امروزی است. اولین وظیفه این است که شاعر تراز انقلاب اسلامی باید خود را سرشار از معارف ناب قرآنی کند. «البته راهش آشنائى با قرآن، انس با قرآن، انس با نهج‌البلاغه، انس با صحیفه‌ى سجادیه است.»(۲۲) وظیفه این است که «بتوانید در خلوت مخاطبینتان حضور پیدا کنید و آن را با معنویات، با ابزارهایى که انسانها را به نشاط، به امید، به تحرّک، به پیشرفت وامیدارد غنى کنید... امروز این وظیفه‌ى مهمّ شعراى ما است.»(۲۳) «این همان کارى است که شعراى بزرگ ما در طول صدها سال کرده‌اند... سعدى یا مولوى یا حافظ یا فردوسى یا خاقانى حضور دارند در زندگى معنوى ما، در ذهن ما، در فکر ما و صدها سال توانسته‌اند بر روى ذهنیت جوامع ما تأثیر بگذارند؛ و اینها هستند که هویت حقیقى فرهنگ ملّى را براى ما نگه داشته‌اند و نسل‌به‌نسل و دست‌به‌دست گردانده‌اند.»(۲۴)

دومین وظیفه، گنجاندن حکمت در اشعار خود است. «سعدی را به عنوان یک حکیم میشود شناخت. این است که کسی مثل سعدی را، کسی مثل حافظ را، کسی مثل صائب را به قله میرساند. حکمت، اندیشه‌ی حکیمانه، مسائل لازم برای آموختن به انسانها، اینها را فهمیدن و در شعر گنجاندن و بیان کردن - که معارف دینی و معارف انسانی و سبک زندگی جزو برترینهایش است - اینها مسئولیتهای شاعر است... این سهم عمده و مهم را از شعر هرگز فراموش نکنند.»(۲۵) بنابراین «یکی از نیازهای امروز ما، شعر اخلاقی است. شعر اخلاقی ممکن است در عالیترین حد خوبی هم باشد... سعدی از جهت شعر اخلاقی و شعر نصیحت و پند در قله است. فردوسی همین جور است، نظامی همین جور است، سنایی همین جور است، ناصرخسرو همین جور است؛ خیلی از شعرای بزرگ ما همین جورند.»(۲۶) لذا «بایستی این روحیه و این حالت حکمت و اخلاق، در شعر امروز ما برجسته بشود.»(۲۷)

اساساً شعر سعدی و مانند او را نمی‌توان از اخلاق و معنویت جدا ساخت. «اگر چنانچه بنا باشد که ما تصوّر کنیم که جنبه‌ى هنرى و زیبایى‌شناختى شعر از جنبه‌ى معنوى و رسالتى و پیامىِ او جدا است، باید همه‌ى اینها را از دایره‌ى شعر بیرون بریزیم، بگوییم اینها شعر نیست؛ درحالى‌که برترین شعرهاى زبان فارسى، اینها است.»(۲۸)

سومین وظیفه، تلاش برای همترازی با سعدی است. «شعر خوب، بسیار تأثیرگذار و ماندگار است و ما امروز به شاعرانی احتیاج داریم که از لحاظ تراز شعری همچون حافظ، سعدی و صائب تبریزی باشند که این هدف با کار، تلاش، مطالعه، خواندن شعرهای بزرگان و به‌کار بردن الفاظ خوب در اشعار، دست‌یافتنی است.»(۲۹) امروز، انقلاب اسلامی زمینه ی سعدی شدن را آماده کرده است و «دوره‌ی ما میتواند سعدی‌آفرین باشد.»(۳۰)

(۱ «شعور معنوی و وجدان اخلاقی در جامعه هرچه بیشتر رشد کند برکات بیشتری به بار می‌آورد؛ این، بی‌گمان محتاج جهاد و تلاش است و این تلاش و جهاد، بدون همراهی حکومتها توفیق چندانی نخواهد یافت. اخلاق و معنویّت، البتّه با دستور و فرمان به دست نمی‌آید، پس حکومتها نمیتوانند آن را با قدرت قاهره ایجاد کنند، امّا اوّلاً خود باید منش و رفتار اخلاقی و معنوی داشته باشند، و ثانیاً زمینه‌ را برای رواج آن در جامعه فراهم کنند و به نهادهای اجتماعی دراین‌باره میدان دهند و کمک برسانند؛ با کانونهای ضدّ معنویّت و اخلاق، به شیوه‌ی معقول بستیزند و خلاصه اجازه ندهند که جهنّمی‌ها مردم را با زور و فریب، جهنّمی کنند.» بیانیه «گام دوم انقلاب» خطاب به ملت ایران، ۱۳۹۷/۱۱/۲۲

(۱ پیام به کنگره‌ی بزرگداشت مصلح‌الدین سعدی شیرازی، ۱۳۶۳/۰۹/۰۴

(۲ پیام به کنگره‌ی بزرگداشت مصلح‌الدین سعدی شیرازی، ۱۳۶۳/۰۹/۰۴

(۳ بیانات در جلسه بیست و هفتم تفسیر سوره بقره، ۱۳۷۱/۰۲/۳۰

(۴ تفسیر سوره‌ی بقره، ص۳۹۶

(۵ تفسیر سوره‌ی بقره، ص۳۹۶

(۶ بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در دیدار با قاریان قرآن، ۱۳۸۶/۰۶/۲۲

(۷ بیانات در جلسه بیست و هفتم تفسیر سوره بقره، ۱۳۷۱/۰۲/۳۰

(۸ بیانات در دیدار اعضاى «گروه ادبیات مقاومت» حوزه‌ى هنرى سازمان تبلیغات اسلامى، ۱۳۷۲/۰۷/۱۲

(۹ بیانات در دیدار شاعران با رهبر انقلاب در نیمه‌ى ماه مبارک رمضان، ۱۳۸۷/۰۶/۲۵

(۱۰ بیانات در دیدار جمعى از شاعران و اهالى فرهنگ و ادب به‌مناسبت میلاد حضرت امام حسن مجتبى (علیه‌السّلام)، ۱۳۹۸/۰۲/۳۰

(۱۱ بیانات در دیدار جمعى از شعرا، ۱۳۹۰/۰۵/۲۴

(۱۲ بیانات در دیدار جمعى از شاعران و اساتید زبان فارسى به مناسبت میلاد حضرت امام حسن مجتبى (علیه السّلام)، ۱۴۰۲/۰۱/۱۶

(۱۳ بیانات در دیدار جمعى از شاعران و اساتید زبان فارسى به مناسبت میلاد حضرت امام حسن مجتبى (علیه السّلام)، ۱۴۰۲/۰۱/۱۶

(۱۴ بیانات در دیدار جمعى از شاعران و اساتید زبان فارسى به مناسبت میلاد حضرت امام حسن مجتبى (علیه السّلام)، ۱۴۰۲/۰۱/۱۶

(۱۵ پیام به کنگره‌ی بزرگداشت مصلح‌الدین سعدی شیرازی، ۱۳۶۳/۰۹/۰۴

(۱۶ بیانات در دیدار جمعی از شعرای آئینی، ۱۳۹۰/۰۳/۲۵

(۱۷ امین زبان و ادب پارسی، ص۱۹۳

(۱۸ بیانات در دیدار با اعضاى فرهنگستان زبان و ادب فارسى، ۱۳۷۰/۱۱/۲۷

(۱۹ پیام به کنگره‌ی بزرگداشت مصلح‌الدین سعدی شیرازی، ۱۳۶۳/۰۹/۰۴

(۲۰ پیام به کنگره‌ی بزرگداشت مصلح‌الدین سعدی شیرازی، ۱۳۶۳/۰۹/۰۴

(۲۱ پیام به کنگره‌ی بزرگداشت مصلح‌الدین سعدی شیرازی، ۱۳۶۳/۰۹/۰۴

(۲۲ بیانات در دیدار جمعى از شعرا، ۱۳۹۰/۰۵/۲۴

(۲۳ بیانات در دیدار شاعران در شب میلاد امام حسن مجتبى (علیه‌السّلام) پس از شعرخوانى چند نفر از شاعران، ۱۳۹۳/۰۴/۲۱

(۲۴ بیانات در دیدار شاعران در شب میلاد امام حسن مجتبى (علیه‌السّلام) پس از شعرخوانى چند نفر از شاعران، ۱۳۹۳/۰۴/۲۱

(۲۵ بیانات در دیدار شاعران،‌ ۱۳۹۲/۰۵/۰۱

(۲۶ بیانات در دیدار شاعران در ماه مبارک رمضان، ۱۳۸۷/۰۶/۲۵

(۲۷ بیانات در دیدار جمعی از شاعران و اهالی فرهنگ و ادب، ۱۳۹۷/۰۳/۰۹

(۲۸ بیانات در دیدار جمعى از شاعران و اهالى فرهنگ و ادب به‌مناسبت میلاد حضرت امام حسن مجتبى (علیه‌السّلام)، ۱۳۹۸/۰۲/۳۰

(۲۹ بیانات در دیدار جمعی از شاعران مذهبی‌سرا با رهبر انقلاب، ۱۳۹۵/۱۲/۰۵

(۳۰ بیانات در دیدار شاعران و اهالی فرهنگ و ادب فارسی، ۱۴۰۳/۱۲/۲۵